Di tích Bắc Bộ phủ là nơi diễn ra cuộc đấu tranh giành chính quyền trong Cách mạng tháng 8/1945, nơi Hồ Chủ Tịch và Chính Phủ làm việc, hội họp, ban hành nhiều quyết định quan trọng trong những ngày đầu của nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà, cũng là nơi ghi dấu chiến công của Trung đoàn Thủ đô trong những ngày đầu kháng chiến.
Bắc Bộ Phủ còn có tên gọi khác là Phủ Khâm Sai
Bắc Bộ phủ còn có tên gọi khác là Phủ Khâm Sai, ngày nay là Nhà Khách Chính Phủ, nằm ở nhà số 12 phố Ngô Quyền, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Bắc Bộ phủ nằm ở trung tâm Thủ đô, cách Hồ gươm 500 m về phía đông, bên trái là vườn hoa Chí Linh (nay là vườn hoa Lý Thái Tổ), phía sau là Bưu điện trung tâm thành phố.
Bắc Bộ phủ được xây dựng vào năm 1918, là Phủ thống sứ của chính quyền thực dân Pháp dành cho viên thống sứ người Pháp trông coi các tỉnh phía Bắc Việt Nam từ Ninh Bình đến biên giới Việt-Trung.
Sau khi đảo chính Pháp (9/3/1945), Nhật lập chính phủ tay sai bù nhìn thân Nhật do Trần Trọng Kim đứng đầu, đặt một viên khâm sai ở phía nam, một viên khâm sai ở phía bắc đóng tại Bắc Bộ Phủ, vì vậy nơi đây được gọi là Phủ Khâm sai. Trong những ngày đầu tháng 8/1945, Phủ Khâm Sai là tượng trưng quyền uy cho chính phủ bù nhìn thân Nhật.
Bắc Bộ Phủ là nơi diễn ra Tổng khởi nghĩa cách mạng tháng 8
Ngày 19/8/1945, cuộc mít tinh của gần 20 vạn người từ Quảng trường Nhà hát lớn thành phố, có các đơn vị tự vệ chiến đấu dẫn đầu đã vượt tường rào sắt đánh chiếm được Phủ Khâm Sai.
Ngày 20/8/1945, tại Bắc Bộ Phủ, quần chúng cách mạng đã tập hợp chào mững lễ ra mắt của Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời Bắc Bộ và Hà Nội.
Sau cách mạng tháng 8/1945, Bắc Bộ Phủ trở thành nơi làm việc của Hồ Chủ Tịch và một số Bộ của Chính phủ lâm thời. Tại đây Hồ Chủ Tịch đã điều hành bộ máy Chính phủ, ký nhiều sắc lệnh quan trọng, là nơi nhận và phát đi những bức điện chỉ đạo cách mạng cả nước.
Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, thực dân Pháp điều động quân sự lớn tiến công Bắc Bộ Phủ. Bảo vệ Bắc Bộ Phủ, có một đại đội Vệ Quốc đoàn do đại đội trưởng Mộng Hùng và chính trị viên Lê Gia Định chỉ huy. Hai trung đội nhận nhiệm vụ bảo vệ Bắc Bộ Phủ, ngoài vũ khí cá nhân, còn được trang bị thêm 2 quả bom ba càng và hai quả bom 150kg đặt ở hai đầu cầu thang.
Ngày 19/12/1946, Pháp dùng xe tăng và cùng bộ binh tấn công, ngày 20/12/1946 xe tăng địch húc đổ hàng rào, bộ binh địch tràn vào, quân ta chiến đấu quyết liệt, một xe tăng địch bị đâm bom ba cạng bốc cháy ngay trong sân, nhiều lích Pháp bị tiêu diệt. Địch tràn vào Bắc Bộ Phủ, chính trị viên Lê Gia Định chỉ huỷ anh em rút sang hầm Bưu Điện, còn một mình ở lại chờ địch đến và kích nổ một quả bom lớn, tiêu diệt một xe tăng và hàng chục lính Pháp (Anh được truy tặng danh hiệu “Người quyết tử số 1 của Liên khu“).
Trân đánh Bắc Bộ Phủ là trận đánh ác liệt nhất, kéo dài nhất trong những ngày đầu kháng chiến. Ta đánh lui 6 đợt tiến công của địch, tiêu diệt 122 tên lính lê dương, 4 xe tăng và xe thiết giáp, 3 xe vận tải. Về quân ta, hy sinh 45 chiến sỹ.
Bắc Bộ Phủ bị Pháp chiếm nhưng tấm gương chiến đấu dũng cảm của quân ta, sự hy sinh oanh liệt của Lê Gia Định và các chiến sỹ Vệ Quốc đoàn đã trở thành bất tử.
Từ sau hoà bình lập lại, Bắc Bộ Phủ được sử dụng làm Nhà khách Chính Phủ, do Bộ ngoại giao quan lý trực tiếp.
Di tích Bắc Bộ Phủ là một công trình tiêu biểu ảnh hưởng kiến trúc Pháp
Di tích Bắc Bộ Phủ là một công trình kiến trúc tiêu biểu, chịu ảnh hưởng kiến trúc Pháp, có tổng diện tích 11.180m2, gồm toà nhà 3 tầng cũ có diện tích 900m2 và toà nhà mới xây dựng năm 1976 với 5 tầng có diện tích 700m2, còn lại là sân, vườn và các công trình phụ.
Toà nhà cũ vẫn được bảo tồn nguyên vẹn kiến trúc, gồm 2 tầng chính và 1 tầng hầm, tầng trên là phòng ở và làm việc của Hồ Chủ Tịch và các động chí trong Chính phủ.
Cảnh quan kiến trúc, kiểu dáng trang trí ở mặt phố Ngô Quyền còn nguyên gốc (đó là hàng rào sắt, cổng, khung mái, sảnh). Khung mái che trước phòng tiền sảnh chỉ thay đổi chất liệu tấm lợp (kính màu bằng kính lưới thép có hoa văn). Phía hàng rào ráp với phố Lê Thạch được trồng nhiều cây cảnh quý. Hàng rào ráp phía phố Ngô Quyền và cánh cổng chính hiện còn rất nhiều vết đạn ghi dấu những cuộc chiến ác liệt tại đây.
Các di vật còn lại trong di tích có tấm bình phong gỗ 10 cánh, dài 2,7m rộng 1,6m, trang trí 2 mặt sơn khắc, mặt trước cảnh cung đình Huế, mặt sau 6 ô thơ chữ hán. Một bàn gỗ dài 2,4m rộng 1,2m, mặt khảm trai ốc, sơn mài hình rồng phượng trầu mặt trời. Hai chiếc tủ đứng, một tủ 3 buồng, cánh giữa mất gương, một tủ lim đã bạc màu, có nhiều vết đạn – dấu tích những ngày đầu toàn quốc khánh chiến.
Di tích Bắc Bộ Phủ là nơi diễn ra cuộc đấu tranh giành chính quyền trong cách mạng tháng 8 năm 1945, là nơi Hồ Chủ Tịch và Chính phủ làm việc, các cuộc hội họp, ban hành nhiều quyết định trong những ngày đầu của nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà non trẻ, cũng là nơi ghi dấu những chiến công của Trug đoàn Thủ đô trong những ngày đầu toàn quốc kháng chiến.
Di tích Bắc Bộ Phủ đã được xếp hạng và gắn biển năm 1985. Năm 2005, di tích được thay bằng tấm biển đồng có kích thước lớn hơn, có chân bằng inox và ghi đủ 3 nôi dung: “Nơi Hồ Chủ Tịch và Chính phủ làm việc, nơi ghi dấu chiến công của Trung đoàn Thủ đô“./.