Quảng trường Nhà hát lớn ở trung tâm thành phố Hà Nội, tại số 1 phố Tràng Tiền. Tại đây, ngày 19/8/1945 đã diễn ra cuộc mít tinh biểu tình vũ trang giành chính quyền, mở đầu cho cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng tám. Ngày nay mang tên là Quảng trường cách mạng tháng tám.
Sau khi ra đời (3/2/1930), Đảng Cộng Sản Việt Nam đã nhận sứ mệnh lãnh đạo dân tộc tiến hành cuộc đấu tranh giải phóng, xậy dựng một nước Việt Nam độc lập – tự do. Tháng 2/1941, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc về nước, trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng Việt Nam.
Quảng trường Nhà hát lớn những ngày đầu cách mạng
Tại hội nghị Trung ương lần thứ 8 (5/1941), Đảng ta đã xác định, cuộc cách mạng trước mắt là cách mạng giải phóng dân tộc, lực lượng cách mạng phải tập trung mũi nhọn vào bọn phát xit xâm lược Nhập-Pháp. Hội nghị chủ trương lập Hội Việt Nam độc lập đồng minh bao gồm các hội cứu quốc của các tầng lớp nhân dân để giải quyết ván đề dân tộc.
Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, ngày 8/5/1945, phát xít Nhật đầu hàng Đồng Minh. Đảng ra chỉ thị “Nhật-Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”.
Hội nghị quân sự Bắc Kỳ xác định: Ở những nơi chưa có điều kiện phát động chiến tranh du kích, hình thức đấu tránh mấu chốt là mít tinh, biểu tình chính trị, vụ trang tuần hành thị uỷ, …
Tại Hà Nội xuất hiện ngày càng nhiều cờ đỏ sao vàng, khẩu hiệu, áp phích của Việt Minh kêu gọi chống Nhật. Nhiều cuộc mít tinh, diễn thuyết nổ ra khắp nơi. Ngày 17/8/1945, báo trí đăng tin phát xít Nhật đầu hàng Đồng Minh vô điều kiện. Buổi chiều, tại Quảng trường Nhà hát lớn diễn ra cuộc mít tinh do Tổng hội viên chức tổ chức để ủng hộ chính quyền bù nhìn.
Nhân cơ hội này các tổ chức cứu quốc đã bí mất huy động hàng vạn quần chúng nhân dân Hà Nội, Hà Đông tham dự. Cuộc mít tinh vừa bắt đầu thì cán bộ Việt Minh nhẩy lên chiếm diễn đàn trước sự ngơ ngác và bất lực của lực lượng cảnh sát, bảo an của chính quyền bù nhìn. Nhiều lá cờ đỏ sao vàng được giương cao, một lá cở đỏ sao vàng rộng lớn được buông từ tầng gác Nhà hát lớn xuống.
Hội viên tuyên truyền báo tin Nhật đã đầu hàng, nói rõ đường lối cứu quốc của Việt Minh, đã đảo bọn bù nhìn thân Nhật. Cuộc mít tinh biến thành cuộc diễu hành, qua phố Tràng Tiền, rẽ ra Bờ Hồ, qua Hàng Đào, Hàng Ngang, Đồng Xuân, lên Cửa Bắc quay về Cửa Nam rồi giải tán. Đoàn diễu hàng hô vang khẩu hiệu “Ủng hộ Việt Minh, đã đảo bù nhìn”, “Việt Nam hoàn toàn độc lập”
Sáng sớm ngày 19/8/1945, cả Hà Nội rực rở cờ đỏ sao vàng. Tại Quảng trường Nhà hát lớn, từ 11h, cuộc mít tinh khổng lồ của gần 20 vạn người được tiến hành rất nghiêm trang, bắt đầu bằng phút chào cờ, mặc niệm và cử hành điệu nhạc “Tiến quân ca”. Đại biểu Uỷ ban quân sự cách mạng đọc lời thiệu triệu của Việt Minh. Sau đó cuộc mít tinh biến thành cuộc biểu tình vũ trang.
Một số người đến Phủ Khâm Sai (nay là Nhà khách Chính phủ). Anh em tự vệ trèo qua hàng rào sắt xông vào. Quần chúng như nước vỡ bờ, hô vang các khẩu hiệu cách mạng, trấn áp kẻ thù. Lính bảo an giữ Phủ Khâm Sai đã đầu hàng trước lực lượng cách mạng. Cờ của chính phủ bù nhìn được hạ xuống, cờ đỏ sao vàng tung bay trên cột cờ Phủ Khâm Sai.
Một khối qua Hàng Bài, chiếm Trại bảo an binh, hơn 1000 lính giữ trại đã đầu hàng cách mạng.
Tại Quảng trường Nhà hát lớn, nhiều sự kiện quan trọng đã diễn ra
- Ngày 29/8/1945, đoàn quân giải phóng từ Việt Bắc về ra mắt đồng bào Thủ đô
- Ngày 16/9/1945, diễn ra “Tuần lễ vàng”
- Ngày 15/10/1945, tổ chức ngày “Nam bộ kháng chiến”
- Ngày 5/3/1946, Họp Quốc hội nước Việt Nam dân chủ cộng hoà khoá đầu tiên
- Ngày 2/9/1946, mít tinh kỷ niệm 1 năm giành chính quyền Việt Nam dân chủ cộng hoà, cũng là lần đầu tiên Bác Hồ đặt chân vào Nhà hát lớn.
- Ngày 8/10/1946, Quốc hội họp kỳ 2, thông qua hiến pháp nước Việt Nam dân chủ cộng hoà
Đổi tên thành “Quảng trường Cách mạng tháng tám”
Quảng trường Nhà hát lớn rộng 2.600m2, là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử trọng đại gắn liên với cuộc Cách mạng tháng tám và những năm đầu của nước Việt Nam dân chủ cộng hoà. Vì vậy, nhân kỷ niểm 50 năm Cách mạng tháng tám và Quốc khánh (2/9/1945-2/9-1995), Quảng trường được đặt tên là “Quảng trường Cách mạng tháng tám”.
Nhà hát lớn hiện nay đã qua nhiều lần tu bổ, nhưng vẫn giữ gìn nguyên hiện trạng mặt ngoài ngôi nhà, các bậc lên xuống ở phía trước và tấm biển bằng đá ghi sự kiện lịch sử của di tích cách mạng kháng chiến.
Nhà hát lớn đã được Uỷ ban nhân dân thành phố Hà Nội xếp hạng di tích lịch sử – kiến trúc – nghệ thuật năm 2004 và gắn biển Di tích cách mạng “Quảng trường Cánh mạng tháng tám”.